Στην καρδιά της Αθήνας, κάτω από το αυστηρό, επιβλητικό κτίριο του Ωδείου Αθηνών, έργο του οραματιστή αρχιτέκτονα Ιωάννη Δεσποτόπουλου - δείγμα Bauhaus αισθητικής και τμήμα ενός ανεκπλήρωτου ονείρου για ένα μεγάλο «Πολιτιστικό Πάρκο» - φυλάσσεται ένας από τους πιο σημαντικούς θησαυρούς της σύγχρονης Ελλάδας: το Αρχείο του Ωδείου Αθηνών.
Εδώ, ανάμεσα σε χειρόγραφες παρτιτούρες, αλληλογραφία υπουργών και μουσουργών, φωτογραφίες, προγράμματα συναυλιών, μαγνητοταινίες, και χειρόγραφα εξετάσεων της Μαρίας Κάλλας ή του Μίκη Θεοδωράκη, αναπνέει ενάμιση αιώνας ελληνικής μουσικής και κοινωνικής ιστορίας.
Η Στέλλα Κουρμπανά, μουσικολόγος και υπεύθυνη του Αρχείου και του Κέντρου Τεκμηρίωσης του Ωδείου Αθηνών, μιλά με πάθος για αυτό το ζωντανό σώμα της πολιτιστικής μας μνήμης. «Το αρχείο του Ωδείου είναι πολύ περισσότερα από ένα μουσικό αρχείο», λέει. «Είναι ένα τεκμήριο της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής της Ελλάδας από το 1871 μέχρι σήμερα».
Ο Camille Saint-Saëns υποκλίνεται στο Ηρώδειο μαζί με τον Γεώργιο Νάζο, Διευθυντή του Ωδείου Αθηνών (Ιστορικό Αρχείο Ωδείου Αθηνών).
Άποψη από τους χώρους που φιλοξενούν σήμερα το αρχείο του Ωδείου Αθηνών. Πέραν του ότι ο χώρος είναι ακατάλληλος για τόσο σημαντικό και παλαιό αρχειακό υλικό δεν βοηθά και τους ερευνητές στην έρευνά τους. Σίγουρα δεν αποτελεί τιμή για το αρχαιότερο και σημαντικότερο καλλιτεχνικό ίδρυμα της χώρας μια τέτοια εικόνα. Ευτυχώς έχει δρομολογηθεί η μετεγκατάσταση του αρχείο σε ειδικούς χώρους, στο προσεχές διάστημα.
Ένα ίδρυμα με 150 χρόνια ζωής
Το Ωδείο Αθηνών είναι ο αρχαιότερος πολιτιστικός οργανισμός της χώρας με συνεχή λειτουργία από το 1871. Από τις αίθουσές του πέρασαν ως μαθητές και καθηγητές οι κορυφαίοι Έλληνες μουσικοί και καλλιτέχνες: ο Δημήτρης Μητρόπουλος, η Μαρία Κάλλας, η Τζίνα Μπαχάουερ, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Νίκος Σκαλκώτας.
Το Ωδείο ίδρυσε και την πρώτη δραματική σχολή στην Ελλάδα, όπου δίδαξαν «ιερά τέρατα» του θεάτρου όπως ο Αιμίλιος Βεάκης, ο Δημήτρης Ροντήρης και ο Κώστας Μουσούρης.
Η Μαρία Κάλλας σε επίσκεψή της στην Ελλάδα με τους πρώην συμμαθητές και συνεργάτες της (Αρχείο Αρφάνη)
Το σημερινό κτίριο, σχεδιασμένο από τον Δεσποτόπουλο τη δεκαετία του 1950, ήταν τμήμα μιας μεγάλης αστικής ουτοπίας: να δημιουργηθεί στο κέντρο της Αθήνας ένα πολιτιστικό πάρκο με μουσεία, θέατρα, την Εθνική Λυρική Σκηνή και το Ωδείο. «Τελικά, από όλο αυτό το όραμα υλοποιήθηκε μόνο το Ωδείο Αθηνών», λέει η Κουρμπανά. «Ήταν το πρώτο και το μοναδικό κτίριο που φτιάχτηκε εξαρχής για έναν τέτοιο σκοπό. Για τη μουσική εκπαίδευση και τις τέχνες».
Εξωτερική άποψη του Ωδείου Αθηνών
Το Αρχείο – μια υπόθεση ζωής
Η σύγχρονη ιστορία του Αρχείου ξεκινά το 2013, όταν ο αείμνηστος μουσικολόγος και συνθέτης Χάρης Ξανθουδάκης (1950–2023) ανέλαβε, σε συνεργασία με την ίδια τη Στέλλα Κουρμπανά και με τη στήριξη του Ιονίου Πανεπιστημίου, να οργανώσει και να διασώσει τον χαοτικό θησαυρό που βρισκόταν στοιβαγμένος στα υπόγεια του Ωδείου. «Όταν ξεκινήσαμε, το υλικό ήταν παντού – σε κούτες, σε παλιές ντουλάπες, σε χώρους χωρίς κατάλληλες συνθήκες. Δεν ξέραμε τι θα βρίσκαμε», θυμάται. «Κάθε φάκελος που ανοίγαμε έκρυβε μια αποκάλυψη».
Η υπεύθυνη του αρχείου του Ωδείου Αθηνών κα. Στέλλα Κουρμπανά, στον χώρο του αρχείου
Από εκείνη τη στιγμή, η προσπάθεια αυτή εξελίχθηκε σε αποστολή. Με την υποστήριξη εθελοντών, συγκροτήθηκε το Ιστορικό Αρχείο του Ωδείου Αθηνών και τέθηκε η βάση για το σημερινό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Έρευνας (ΚΕΤΩΑ).
Ανακαλύψεις που ξαναγράφουν την ιστορία
Ανάμεσα στα τεκμήρια που έχουν αναδειχθεί, υπάρχουν ανακαλύψεις που άλλαξαν όσα γνωρίζαμε για την ελληνική μουσική. Μία από αυτές ήταν η ανακάλυψη της «Ανδρονίκης», μιας χαμένης ελληνικής όπερας του Αλέξανδρου Γκρεκ, που θεωρούνταν εξαφανισμένη. «Βρήκαμε το σπαρτίτο σε ένα κουτί στο υπόγειο, ανάμεσα σε άλλα έγγραφα», λέει η κ. Κουρμπανά. «Ήταν μια στιγμή μεγάλης συγκίνησης. Από εκεί ξεκίνησε μια μακρά διαδικασία αποκατάστασης και, τελικά, το έργο παρουσιάστηκε ξανά στο Θέατρο Ολύμπια, περισσότερο από έναν αιώνα μετά».
Το εξώφυλλο και η πρώτη σελίδα από το σπαρτίτο της χαμένης όπερας του Αλέξανδρου Γκρεκ το οποίο βρέθηκε στα υπόγεια του αρχείου του Ωδείου Αθηνών
Εξίσου εντυπωσιακά είναι τα χειρόγραφα του Νίκου Σκαλκώτα που φυλάσσονται στο Αρχείο – ανάμεσά τους οι παρτιτούρες των «Ελληνικών Χορών» με σημειώσεις του ίδιου του Μητρόπουλου. «Είναι σαν να παρακολουθείς τη στιγμή που η ελληνική μουσική βγαίνει στο φως της διεθνούς σκηνής».
Το αρχείο διατηρεί επίσης τεκμήρια από τη Μαρία Κάλλας: επιστολές, φωτογραφίες και το περίφημο γράμμα της από το 1960, όπου γράφει: «Με συγκίνηση τραγούδησα στον τόπο μου και είμαι υπερήφανη που έκανα την Ελλάδα μας περήφανη». Το επιστολόχαρτο μάλιστα έχει τη δική του αξία, καθώς φέρει επάνω του το λογότυπο από τη θαλαμηγό «Χριστίνα» του Αριστοτέλη Ωνάση.
«Η Κάλλας ήταν μαθήτρια του Ωδείου», λέει η Κουρμπανά. «Και μέσα από τα τεκμήρια φαίνεται η πορεία ενός κοριτσιού που, σε δύσκολες συνθήκες, έγραψε ιστορία».
Επιστολή της Μαρία Κάλλας το 1960 προς στον Πρόεδρο του Ωδείου Αθηνών Αριστείδη Κυριακίδη μετά την παράσταση της Νόρμας του Μπελίνι στην Επίδαυρο. Ιδιαίτερη αξία έχουν τα λόγια με τα οποία κλείνει η επιστολή: «Υπερηφανεύομαι που είμαι Ελληνίς και που έκαμα την πατρίδα μου υπερήφανη δι' εμέ». Χαρακτηριστικό δε το επιστολόχαρτο στο οποίο γράφει η Κάλλας, το οποίο στο άνω μέρος του έχει το σκίτσο της θαλαμηγού Χριστίνα του Αριστοτέλη Ωνάση. (Ιστορικό Αρχείο Ωδείου Αθηνών).
Η Μαρία Κάλλας μετά το τέλος της παράστασης της Νόρμα, στην Επίδαυρο. Στα δεξιά της η υψίφωνος Κική Μορφονιού και αριστερά της ο σκηνοθέτης της παράστασης Αλέξης Μινωτής (Αρχείο Αρφάνη)
Η μουσική ζωή μιας χώρας μέσα από τεκμήρια
Αλλά το Αρχείο δεν αφηγείται μόνο τη μουσική. Αποκαλύπτει πτυχές της κοινωνίας και της πολιτικής ζωής της Ελλάδας, από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τη μεταπολίτευση.
Υπάρχουν επιστολές του Ελευθερίου Βενιζέλου προς τον τότε διευθυντή του Ωδείου, Γεώργιο Νάζο, όπου χαρακτηρίζει την προσφορά του ιδρύματος «εθνικής σημασίας». Υπάρχουν φάκελοι με αλληλογραφία που φωτίζουν τον εθνικό διχασμό, τη μουσική ζωή στην περίοδο της Κατοχής, ακόμη και αναφορές σε ζητήματα ρατσισμού και κοινωνικών διακρίσεων μέσα στη μαθητική κοινότητα του 19ου αιώνα.
01
02
Επιστολή του Ελευθερίου Βενιζέλου τον Δεκέμβριο του 1915 με την οποία ο πρωθυπουργός της χώρας συγχαίρει τον διευθυντή του Ωδείου Γεώργιο Νάζο για το έργο «εθνικής σημασίας» που επιτελεί το Ωδείο Αθηνών (Ιστορικό Αρχείο Ωδείου Αθηνών).
02
02
Επιστολή του Ελευθερίου Βενιζέλου τον Δεκέμβριο του 1915 με την οποία ο πρωθυπουργός της χώρας συγχαίρει τον διευθυντή του Ωδείου Γεώργιο Νάζο για το έργο «εθνικής σημασίας» που επιτελεί το Ωδείο Αθηνών (Ιστορικό Αρχείο Ωδείου Αθηνών).
«Η μουσική δεν είναι ποτέ αποκομμένη από την κοινωνία», λέει η Κουρμπανά. «Από τα μαθητολόγια βλέπεις ότι οι πρώτοι μαθητές του Ωδείου δεν ήταν αριστοκράτες. Ήταν ράφτες, σιδεράδες, μικρέμποροι, εργάτες. Η μουσική παιδεία ήταν ανοιχτή σε όλους. Αυτή ήταν η ουσία της ίδρυσής του».
Ξένοι θρύλοι στην Αθήνα
Μέσα από τις αφηγήσεις της Κουρμπανά ξεδιπλώνεται και μια άγνωστη ιστορία διεθνών επαφών: η Αθήνα των αρχών του 20ού αιώνα υπήρξε, χάρη στο Ωδείο, ένα ενεργό μουσικό κέντρο της Ευρώπης.
«Στην Ορχήστρα του Ωδείου έχουν διευθύνει ή έχουν συμπράξει μορφές όπως ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν, ο Πάμπλο Καζάλς, ο Αντρές Σεγκόβια, ο Άρθουρ Ρούμπινσταϊν, ο Καμίλ Σαιν-Σανς», λέει. «Έχουμε προγράμματα, επιστολές, φωτογραφίες. Ο Σαιν-Σανς, φεύγοντας από την Αθήνα το 1920, έγραψε στο βιβλίο επισκεπτών ότι η Ορχήστρα του Ωδείου “μπορεί να σταθεί οπουδήποτε στον κόσμο”».
Αυτά τα τεκμήρια αποδεικνύουν κάτι που, όπως επισημαίνει, «διαψεύδει ένα εθνικό στερεότυπο». «Έχουμε την εντύπωση ότι η λεγόμενη “κλασική μουσική” δεν είχε ρίζες εδώ, ότι ήμασταν πάντα οι μαθητές της Ευρώπης. Το Αρχείο όμως δείχνει το αντίθετο: ότι υπήρχε μια ζωντανή μουσική παράδοση, συνδεδεμένη με τα μεγάλα ρεύματα της εποχής».
01
04
02
04
03
04
04
04
Σπάνιοι θησαυροί και σύγχρονες αναβιώσεις
Στα ράφια και στα κιβώτια του Αρχείου υπάρχουν σήμερα χιλιάδες σελίδες αρχειακού υλικού: παρτιτούρες, σπάνιες φωτογραφίες, προγράμματα συναυλιών, οικονομικά και νομικά έγγραφα, χειρόγραφα, βιβλία, περιοδικά, οπτικοακουστικό υλικό σε κυλίνδρους, βινύλια και μαγνητοταινίες.
Εκεί φυλάσσονται επίσης πολύτιμα αρχεία συνθετών, όπως του Γιάννη Χρήστου, του Διονυσίου Λαυράγκα, του Ιδρύματος Χουρμούζιου-Παπαϊωάννου, αλλά και η σπουδαία συλλογή του Στάθη Αρφάνη, του μεγαλύτερου συλλέκτη μουσικών τεκμηρίων στην Ελλάδα, με αυτόγραφα του Μπραμς και του Μπερλιόζ, ακόμη και μια τούφα μαλλιών του Μπετόβεν.
Η αναβίωση των χαμένων έργων του Λαυράγκα και του Σαμάρα είναι ένα ακόμη κεφάλαιο αυτής της ζωντανής δράσης. Η όπερα Διδώ του Λαυράγκα και η Flora Mirabilis του Σαμάρα ξαναπαρουσιάστηκαν τα τελευταία χρόνια χάρη στην έρευνα του Αρχείου. «Κάθε φορά που ένα τέτοιο έργο αναβιώνει, δεν είναι απλώς μια συναυλία», λέει η κυρία Κουρμπανά. «Είναι μια αποκατάσταση της μνήμης».
Το νέο σπίτι του Αρχείου
Με την ολοκλήρωση της ανακαίνισης του κτιρίου του Ωδείου, δημιουργείται πλέον ένα νέο υπόγειο αρχειοστάσιο με ιδανικές συνθήκες φύλαξης — ελεγχόμενη υγρασία, κινητά ράφια, και χώρους για ερευνητές και κοινό.
«Το Αρχείο δεν είναι κλειστό. Θέλουμε να το γνωρίσει ο κόσμος, να το επισκεφθούν μαθητές, φοιτητές, ερευνητές. Είναι ένας ζωντανός οργανισμός που συνεχώς εμπλουτίζεται», λέει.
Πράγματι, το Αρχείο παραμένει ανοιχτό σε επισκέπτες και έχει ήδη οργανώσει πολλές εκθέσεις, παρουσιάζοντας στο κοινό μικρά κομμάτια αυτού του απέραντου θησαυρού. Ωστόσο η μετακόμισή του στους νέους χώρους έχει καθυστερήσει και ακόμη στεγάζεται στους παλιούς χώρους όπου ασφυκτιά πλέον λόγω του μεγέθους του.
Από τις χειρόγραφες σημειώσεις του Μητρόπουλου και τις επιστολές του Βενιζέλου, μέχρι τα γραπτά εξετάσεων των μαθητών του 19ου αιώνα, το Αρχείο του Ωδείου Αθηνών δεν είναι απλώς μια μουσική συλλογή. Είναι μια κιβωτός της ελληνικής ιστορίας, μια μαρτυρία για το πώς ο πολιτισμός αυτής της χώρας οικοδομήθηκε με πίστη, ταλέντο και αντοχή.
«Η μουσική παιδεία στην Ελλάδα δεν ήταν ποτέ προνόμιο των λίγων», λέει η Στέλλα Κουρμπανά, χαϊδεύοντας ένα κιτρινισμένο πρόγραμμα συναυλίας από το 1903. «Ήταν ένα αγαθό για όλους. Και αυτό είναι κάτι που αξίζει να θυμόμαστε».
01
02
Αφίσες από παραστάσεις των δεκαετιών 50 και 60, δωρεά προς το αρχείο του Ωδείου Αθηνών.
02
02
Αφίσες από παραστάσεις των δεκαετιών 50 και 60, δωρεά προς το αρχείο του Ωδείου Αθηνών.
Επτά θησαυροί του Αρχείου Ωδείου Αθηνών
Το σπαρτίτο της χαμένης όπερας «Ανδρονίκη» του Αλέξανδρου Γκρεκ.
Χειρόγραφες παρτιτούρες του Νίκου Σκαλκώτα με σημειώσεις του Δημήτρη Μητρόπουλου.
Επιστολή του Ελευθερίου Βενιζέλου για τον ρόλο του Ωδείου στην εθνική παιδεία.
Η ευχαριστήρια επιστολή της Μαρίας Κάλλας από το 1960.
Η συλλογή του Στάθη Αρφάνη με αυτόγραφα ευρωπαίων συνθετών και φωτογραφίες μοναδικής αξίας.
Η τεφροδόχος του Δημήτρη Μητρόπουλου
Παρτιτούρες με τα φοιτητικά έργα του Μίκη Θεοδωράκη
Δημοσιεύθηκε στο newsbomb.gr 19/10/2025